Petrus CRINITUS
Pietro Riccio (1465 – 1505)

Commentarii de Honesta Disciplina

 (1504)

Liber XXV


I  II  III  IV  V  VI  VII  VIII  IX  X  XI  XII  XIII  XIV  XV  XVI  XVII  XVIII  XIX  XX  XXI  XXII  XXIII  XXIV  XXV 


LIBER XXV - Caput I.

Qui maxime homines comitiali morbo vexentur, et quibus argumentis hoc agnoscatur, ex Lucio Apuleio et aliis.

Et Aristoteles philosophus et medici aliquot asserunt eos maxime homines comitiali morbo teneri, qui atra bile vexentur, et ingenio ac doctrinis excellant ; quod in quaestionibus physicis copiose ab Aristotele probatum est. Sed visum mihi hoc loco exempla quaedam referre, quibus probari possit eos plerumque homines comitiali morbo affectos, qui et ingenio summo et animi magnitudine praestiterint. Neque ob aliam causam medici Herculeum appellarunt, quam quod ille infestaretur tali aegritudine. Iulius Caesar extrema iam aetate animo repente linqui consuevit, atque etiam per somnium exterreri ; comitiali quoque morbo, ut est auctor Svetonius, bis inter res gerendas correptus est. Sed et Plotinus philosophus insignis (cuius libros digessit Porphyrius in novenarios) eodem morbo laboravit, ut in Graecorum commentariis legitur. Mitto alios complures qui apud auctores memorantur. Lucius vero Apuleius, in oratione ad Claudium proconsulem, non modo hunc maiorem morbum vocari ab antiquis tradit, sed etiam divinum et sacrum, quod in rationalem maxime partem, quae longe sanctissima est, desaeviat. Quocirca religiosum fuit apud Romanos eo tempore cum populo agere, quo morbo comitiali quisquam in senatu opprimeretur ; a qua superstitione denominatum esse comitialem morbum grammatici existimarunt.
    Hinc illud carmen apud A. Serenum :
« Est subiti species morbi, cui nomen ab illo est
Quod fieri nobis suffragia iusta recusat.
Saepe etenim membris atro languore caducis
Concilium populi labes horrenda diremit.
Ipse deus memorat dubiae per tempora lunae
Conceptum, talis quem saepe ruina profudit ».

Inter alia vero eius morbi iudicia, haec a nostris medicis referuntur : cum caput gravedine oppressum est, cervix obtorpet, tempora ipsa velut ictu quodam pulsantur, aures tinnitum emittunt, in labris rorem quemdam et spumam reddunt, et subinde oculos circumducunt. Illi autem sanari aegrius atque difficilius dicuntur, quibus dexterae partes magis afficiantur. Quod etiam Aristoteles probat, ut Hippocratem et Galenum mittamus, qui libros integros de hoc morbo composuerunt. Neque illud ignoratur, Livium Drusum (qui tribunus plebis fuit) cum tali morbo laboraret, Anticyram contendisse et in ea insula, assumpto elleboro, convaluisse.
Quod a Gellio servatum est in Atticis noctibus, ex historia Caii Plinii. Solae autem coturnices in omni animantium genere, praeter hominem, comitiales habentur, ut ab antiquis est adnotatum.

LIBER XXV - Caput II.

De nominibus veterum auspiciorum, ac de illorum superstitiosis observationibus ex antiquis grammaticis.

De auspiciis veterum complura a Marco Tullio Augustino et aliis referentur, cum ea ferme omnia Romani auspicato perficerent, quae ad publica et privata officia pertinerent. Inter alia et haec apud auctores nominantur, hoc est : caelestia, pedestria, solistima, canaria, pestifera, caduca, piacularia, item cliva et inebra, quae fieri aliquid inhiberent. Quoniam veteres fere cuncta ardua et difficilia consueverunt cliva appellare, unde et clivi pro locis arduis dicuntur. Celestia vocarunt cum tonitrua vel fulmina ederentur. Quo tempore nefas habitum est apud Romanos agere quicquam cum populo, et ob eam causam Iovem elicium, tonantem et fulguratorem in Hetruscorum libris nominarunt. Pedestria vero pro illis accepta sunt quae ex vulpe, ut inquit Festus, lupo, serpente, equo ceterisque quadrupedibus redderentur ; solistima, quae ex tripudiis gallinaceorum, ut alibi diximus ; canaria item, quod in illis rutilae canes immolarentur, quae sacra pro frugibus fiebant contra uredines atque saevitiam caniculae sideris ; pestifera, in quibus cor ipsum in extis, aut caput in iecinore non extisset ; caduca, cum in templo aliquid decidisset, in quo exauguratio facta diceretur, quod accidebat siquando in augurando virga augurantis e manu decidisset, qua contemplari et auspicium capere mos fuit ; piacularia, ex quibus tristia et ominosa portendebantur, cum hostia profugisset ab ara, aut percussa mugitum dedisset, aut in aliam partem corporis, quam oporteret, concidisset. Mitto nunc oscinia et regalia, de quibus cum ab aliis agitur, tum a Festo Pompeio. De iis auspiciis quae per acumina fiebant, non satis hactenus mihi compertum ; etsi Marcus Cicero in libris de divinatione haec celebrat : « Bellicam rem – inquit – maiores nostri, nisi auspicato administrari noluerunt; quamquam multi anni sunt, cum bella a proconsulibus et propraetoribus administrantur, qui auspicia non habent ! Itaque neque amnes transeunt auspicato, nec tripudia auspicantur. Nam ex acuminibus quidem (quod totum auspicium militare est) Marcus Marcellus quinquies consul totum omisit, idem imperator, et augur optimus ». Soliti autem sunt veteres augures quinque signorum genera in auspiciis observare, hoc est ex caelo, ex avibus, ex tripudiis, ex quadrupedibus, ex diris. Quod a Festo Pompeio diligenter exponitur ex commentariis Verrii Flacci.

LIBER XXV - Caput III.

Quanta fuerit Esdrae sacerdotis eruditio, et quam mirifica eiusdem memoria in ordinanda atque componenda Hebraeorum philosophia ; ac de cabala etiam nonnihil, ex verbis Pici Mirandulae.

De Esdra hebraeo relatum id est dignum prorsus memoria atque observatione, eumdem tam egregia ac singulari eruditione praestitisse in legibus atque disciplinis omnibus Hebraeorum exponendis, ut universas eorum doctrinas in memoria habuerit ; eundem praeterea Iudaeorum literas immutasse, ne cum populis Samariteis congredi possent, ac volumina illa sacrae theologiae digessisse, eoque ordine condidisse, quo imperante mox Philadelpho in graecam eruditionem sunt a LXX interpretibus conversa. Quod et Hieronymus aliique veteres ita probant, ut inter admiranda atque insignia Hebraeorum referant. Nec sunt omittenda hoc loco quae a Pico nuper Mirandula audierim, cum sacra haec apud Hebraeos diligentius ac curiosius indagaret : « Divinae legis interpretatio – inquit – quam Moses ab ipso Deo accepit, subinde per animos revelata est, et cabala appellata. Quod idem est apud Hebraeos, quod apud nos scientia secretior ; ob eam scilicet rationem, quod illam doctrinam non per litterarum monumenta, sed ordinariis revelationum successionibus alter ab altero quasi haereditario iure susciperet. Sed postquam Hebraei a captivitate Babylonica per Cyrum restituti sunt, et instaurato templo sub Zorobabele ad legem substituendam animum adiecerunt ; Esdras, tum praefectus ecclesiae, post emendatum Mosis opus, cum intelligeret per exilia, caedes, fugam, captivitatem gentis Israeliticae institutum a maioribus morem tradendae per manus doctrinae servari non posse, futurumque ut sibi divinitus indulta caelestis doctrinae arcana perirent, quorum commentariis non intercedentibus durare diu memoria non poterat, constituit ut convocatis, qui tunc supererant, sapientibus, afferret unusquisque in medium quae de legis mysteriis memoriter tenebat, adhibitisque notariis in LXX volumina relata sunt, quoniam totidem in synedrium sapientes convenerant. Qua de re, qui minus fidei mihi habent, Esdram ipsum audiat ita loquentem : Exactis XL diebus loquutus est altissimus dicens : Priora quae scripsisti propalam pone, ut ea universi legant. Novissimos autem LXX libros conservabis, ut eos tradas sapientibus de tuo populo. In his enim vena intellectus continetur, et verae sapientiae fons, et scientiae flumen. Atque ita feci. Hi sunt – inquit Picus – LXX libri scientiae cabalae, in quibus merito Esdras venam intellectus, id est ineffabilem de altissima divinitate theologiam, sapientiae fontem, de intelligibilibus angelicisque formis absolutam metaphysicen, scientiae flumen, idest de rebus naturalibus firmissimam philosophiam esse, clara in primis voce pronuntiavit. Hi libri, cum summa diligentia et incredibili studio a Sixto IV Pontifice Maximo essent perquisiti, curavit ut in publicam nostrae religionis utilitatem Latinis litteris mandarentur. Quod ab eo, propter importunum obitum, absolvi non potuit. Nostra vero aetate in tanto pretio atque religione habentur apud Hebraeos, ut neminem liceat nisi quadraginta annos natus eos attingere, mirumque est quam cabalae ipsius doctrina Christianis decretis consentiat ; quam eadem locis multis comperiuntur, quae apud Paulum fere, Dionysium, Hieronymum, Augustinum et alios nostrae religionis principes leguntur ». Hactenus Picus. Quae mox in suum opus retulit, vir unus aetate nostra, qui propter multiplicem rerum doctrinarumque scientiam cum omni antiquitate comparari possit.

LIBER XXV - Caput IV.

Quid sit apud iureconsultos "praescriptio quinque pedum" in finibus regundis ; ac Marci Ciceronis verba exposita in libris De legibus.

Quaesitum est superiori aetate a viris doctioribus, quidnam in iure nostro civili "praescriptio quinque pedum" signaret, qualisque foret in ea intellectus. Quam rem Laurentius Valla et alii complures, cum non satis perciperent, hac una se ratione defendebant, quod Joannes Baialardus, inter eos qui ius civile profitentur vir consultissimus, ingenue affirmarit se illud ignorare.
Non autem minime ab re futurum existimamus, si totum hoc nostra diligentia exponatur. Sciendum igitur sumptum id ex XII Tabulis fuisse, in quibus "quinque pedes" habiti sunt inter usucapiones ; etsi in Digestis ipsis Iustiniani imperatoris "praescriptio quinque pedum" sublata est, sicut alia permulta quae propter nimiam vetustatem abolita fuerunt, ut a Sexto Caecilio iurisconsulto traditur. Sed actionem hanc "quinque pedum" ex legibus Solonis in XII Tabulas transtulerunt ; in qua controversia haberetur de finibus, si quando spatium quinque pedum intercessisset. Ita enim cautum fuit a Solone, ut est auctor Plutarchus, de iure usucapionum :

« Si quis in agro aliquid plantarit, quinque pedes a vicino abesto ».
« Si ficum vel oleam, pedes novem abesto » ;
quoniam istiusmodi arborum radices longius proserpunt, damnumque ob id ac perniciem finitimis afferunt. Caius quoque iurisconsultus legem Solonis citat in finibus regundis ad hunc prope modum :
« Si qui sepem, vel maceriem ad alienam regionem effoderint, limites ne excedunto.
Si murum, pedem unum ; si domum, pedes duo relinquunto.
Si sepulcrum aut foveam, quantum sit altum, tantumdem relinquunto.
Si puteum, passum ; si oliva aut ficum, novem pedes relinquunto.
In ceteris arboribus quinque pedes servanto ».

Hinc Cicero pereleganter et erudite iocatus est in legibus, cum dixerit se non permissurum depasci possessionem academiae a Stoicis : « ...quoniam usucapionem – inquit – XII tabulae intra quinque pedes esse voluerunt..., quod in finibus tantum dissentirent, in ceteris omnibus optime convenirent ». Iulius Nypsus de hac re meminit in libro ad Celsum, quem de mensuris agrorum composuit : « Quinque pedum – inquit – praescriptione summota, finalis iurgii vel locorum libera peragatur intentio ». In quo Theodosii et Valentiniani imperatorum epistolas citat, ex quibus tolleretur eiusmodi actio in regundis finibus.

LIBER XXV - Caput V.

Quae foret in libris ponti ficum dea Tutulina ; et de Sacerdotibus tutulatis in saturnio carmine diligenter notatum.

In veterum libris qui Pontificales appellati sunt, mentio invenitur de Tutulina dea cuius nomen, ut interpretatur M. Varro, a "tutando" deductum est. Itaque de poëta Ennio legitur, illum Tutulinae loca habitasse, ut a Portio scriptum est. In magno cultu et religione fuit, adeo ut piaculum haberetur, si quis eam forte inauspicato appellasset. Proinde sic adnotatum est in antiquis sacris :

« Observanto ferias, si quis Salutem, Semoniam, Setiam, Segetiam, Tutulinam inauspicato nominassit ».

Refert Augustinus eius numen tutandis frumentis praefuisse, ut Nodinam, Patelenam et Hostilinam, de quibus commode diximus. Sed et sacerdotes "tutulati" ob eam rationem vocati sunt, quod in sacris capitibus ceu mitram habere consuevissent, quae tutulus diceretur, quod etiamnum Christiani sacerdotes fere custodiunt. Matres quoque familias convolutos ad verticem capitis crines tutulos dixerunt, ut Varro asserit, qui saturnium carmen exponens de Argeis atque Tutulatis copiose disseruit.
Qua in re Sextus Pompeius videtur dissentire, qui tutulum pro ornamento capitis flaminicarum accepit, quod innexa crinibus purpura in verticem extaret. Hinc tutuli milites, et Tutanus deus nobilis, quem omnes mortales, ut inquit Varro, labore affecti invocarent, quod iis praesidium atque opem afferret.
Tutelares enim dii qui lares, patrii et magni dicti sunt ; tutelariumque sacra veterum annalibus celebrata, in quibus patrocinium et salus urbis, velut a certis numinibus rogabatur. Fulgentius tutulum pro pallio exposuit, quo Romani sacerdotes caput obnuberent cum in sacris versarentur, in quo Varronis ac Numae testimonium citat. Unde et illud inquit Vergilianum :

« Et capita ante aras Phrygio velabat amictu ».
LIBER XXV - Caput VI.

"Lapidare" et "lapidationes" vario significatu intelligi ; et quid item "lapidescere" et "lapire" sit.

Multiplex ac diversa significatio est in iis verbis quae "lapidare" et "lapidationes" dicimus. Nam "de caelo lapidatum" inter prodigia legimus, pro eo quod est lapides pluisse, ut apud auctores frequenter comperies. Hinc illud apud C. Svetonium de Germanici Caesaris obitu. Quo defunctus est die, lapidata sunt templa, subversae deorum arae, lares a quibusdam familiares in publicum abiecti. Lapidationem vero factam in aliquem intelligere debemus, cum in eum lapides coniecti sunt. Quod ipsis principibus Romae alicubi accidit, ut conspiratione facta, impetum atque lapidationes contra eos populus faceret. Marcus Tullius hoc verbo utitur locis multis et in gestis Clodii : « Marcellinus – inquit – cum graviter questus esset de Clodianis incendiis, trucidationibus, lapidationibus, sententiam dixit ». Macrobius autem, ut interdum audacior nimisque novitatis affectator, paulo durius "lapidare" pro incessere et notare usus est. Nam cum de Laberii poëtae mordacitate disserit eiusque versiculis in Caium Caesarem : « Universus – inquit – Romanus populus ad unum Caesarem oculos et ora convertit, notantes eius impotentiam hac dicacitate lapidatam ». Dicuntur etiam "delapidata itinera" quae lapide strata sunt, ut a Sexto Pompeio traditur, sicut "dilapidare" pro expugnare et deperdere ; elapidare apud Plinium pro eo quod est lapides eximere. "Lapidescere" vero apud eumdem nihil est aliud quam obdurescere et in lapidem converti, quod Graeci λιθόειν dicunt : « In flumine – inquit – Silere ultra Surrentum non virgulta modo immersa, verum et folia lapidescunt ». Qua figura sunt : "notescunt", "senescunt", "caulescunt", "virescunt", "opulescunt", "lutescunt" et alia generis eiusdem, quibus maxime traditur delectatus Furius Antias, etsi a Cesellio Vindice accusatur, quod in his latinam linguam dedecoraverit. Apud Caium Plinium saepe idem comperies, quod illi necessarium fuit in tam varia rerum historia, ac multiplici naturae opere describendo. Insolentius vero Pacuvius "lapire" dixit pro rigescere in tragoedia :
« Lapit cor cura, aerumna corpus conficit ».
Quod ipsum et Nonius diligenter observavit.

LIBER XXV - Caput VII.

Quo nomine apud veteres manna diceretur, ac de illius usu et cognitione apud medicos ; tum de manna thuris nonnihil.

Paulo ante accidit ut Venetiis agerem, atque in sermone (ut fit) hominum doctiorum adessem, inter quos bilem mihi movit, ne risum dicam, quorumdam medicorum inscitia, qui cum de manna mentio haberetur, pari improbitate atque ignorantia asseverabant non multis ante saeculis, neque ante Galeni aetatem, ad nostros invectam fuisse mannam ; quod a vero maxime dissidet, siquidem mannae usus, ut nostri vocant, vel Tiberio Caesare imperante a medicis probatus est, tametsi alio nomine Romani auctores eam appellant, ut in plerisque aliis contigit quae ad usum vitae pertineant. Astipulatur huic sententiae Cornelius Celsus, qui curari quaedam ulcera tradit si perungantur melle, addito rore syriaco aut amaris nucibus. Quo loco syriacum rorem pro eo intelligi oportet, quod a nostris medicis manna hebraico nomine vocatur, cuius humor, ut constat, Syriis olim populis celebratus est. De quo cum plures, tum Dioscorides copiose ad Arium scribit, mannam referens, quae ἐνκόνδρος dicitur, probari in Libano candore praecipuo, eamque adulterari si addatur resina ex pinu, vel tenuissima filigo, quam γύριν appellat. Sunt qui in Papinio poëta de manna intelligant, quo loco Palaestinos et Hebraeos liquores nominat. Orpheus vates et hanc inter thymiamata refert. Mitto Galenum et alios medicinae auctores, qui nobis hac in re patrocinantur. Nostris temporibus ea maxime in pretio est quam "calabrensem" vocant, cuius commendatio habetur si albicans et friabilis sit. Neque desunt qui hanc syriacae praeferant. Minime autem me praeterit, vel in ipso thure mannam dici a Plinio et aliis micas thuris, quae elisae sunt : « In thure – inquit Plinius – elisas concussu micas mannam vocamus ». Quod et Barbarus Hermolaus non ignoravit, vir in perquirenda omni antiquitate diligens et accuratus.

LIBER XXV - Caput VIII.

Quae habita sit apud veteres auctores "minor mulcta" et "maxima", ac de mulctandis iniuriis ex XII Tabulis diligenter observatum.

Apud eos auctores qui ius civile profitentur complura ac varia de antiquorum poenis traduntur. Sed hoc loco illud adnotandum existimo, quod a grammaticis servatum est de minore mulcta et maxima. In XII igitur Tabulis "viginti quinque asses" illi appellati sunt, ad quos multa haec minor pertineret, quod intulissent alicui iniuriam. Quocirca sic in XII Tabulis scriptum fuit :

« Si quis iniuriam alteri faxit, XXV aeris poenae sunto ».

Tunc enim singuli asses librarii erant, quos senatus populusque Romanus in usu haberet, ut a Sexto Caecilio iurisconsulto asseritur. Neque me latet paulo mox hanc legem de viginti quinque assibus fuisse abolitam et a praetoribus reiectam, iudicesque additos recuperatores, qui damnum illatae iniuriae vindicarent, quod et Quintus Labeo retulit, ut a Gellio in Atticis commentariis scribitur. Notum praeterea est, quod et iis litteris signarentur qui tali poena essent damnati : "V. Q. A. L. C. S." Hoc est : « Vigintiquinque asses legitime condemnati sunto ». De maxima poena, quae summa et suprema dicitur, scriptum est a Pompeio in hunc modum : « Mulctam maximam veteres illam vocarunt, quae trium millium et XX assium foret, siquidem nefas habitum est quenquam pluris quam XXX bobus et duobus ovibus mulctari. Existimabatur autem bos centussibus, ovis decussibus, diuque servatum Romae fuit per ipsas pecudes mulctare civium delicta, in quibus fere suas divitias habuerunt. Unde "pecunia" et "peculium" nomen accepit, quod a Columella et aliis pluribus traditur. Non me praeterit hac in re dissentire Aulum Gellium, qui "minorem mulctam" ad unum ovem referri scribit, ex auctoritate Marci Varronis : « Cum citatus – inquit – est reus neque respondit, excusatus non est. Ego ei unum ovem mulctam dico ». De poenis vero in hunc modum Cicero : « Octo – inquit – poenarum genera in legibus continentur, hoc est : damnum, vincula, verbera, taliones, ignominiae, exilia, servitutes, mors ». De quibus anno superiore, cum Ferrariae agerem in palatio Herculis principis, permulta disserui cum Pandulpho Collenuccio iurisconsulto, qui aetate nostra veteres omnes disciplinas studio ac diligentia singulari prosequitur.

LIBER XXV - Caput IX.

Quam sit fugienda illa respublica in qua magis divitiae quam virtus aestimentur, et quod homines praedivites damnosiores plerumque sunt in civitatibus, ex verbis Joannis Canacii.

Plato philosophus et alii veteres copiose disserunt, quam sit calamitosa illa civitas atque detestabilis, in qua plures et ampliores honores divitiis habentur, quam virtutibus. Quoniam ubi divites atque locupletiores imperium habent, ceteri omnes non modo contemnuntur, verum etiam iniuriis plerumque et iniquissimis contumeliis afficiuntur. Neque enim respiciunt ad aequitatem et rationem, cum tales in regenda ac moderanda civitate versantur, sed affectibus atque libidine ducuntur. De quo egregie nuper et gravissime disputavit Joannes Canaccius, vir unus (quantum equidem video) praeclaris moribus et excellenti virtute insignis. « Turpe est – inquit – cum in proba civitate beneque instituta magis conceditur improbis voluptatibus, quam bonis disciplinis. Sed illud in primis turpissimum, cum viri sapientes, et qui optimis consiliis praestant, a divitibus occupantur, ac velut facta conspiratione reiiciuntur. Nam ingentes nimiaeque divitiae in libera civitate luxum primum et libidinem, deinde ambitionem atque scelera pariunt. Proinde – inquit – minime imprudent factum ab iis est, qui decretis atque legibus statuerunt in suis civitatibus, ne qui cives maiorem censum, quam par videretur, possiderent. Quae res, quamdiu observata est, optime consultum existimatur humano generi, felicioresque illae urbes atque firmiores habitae sunt, in quas aviditas ista cumulandae pecuniae tardius devenerit. Sed in civitate – inquit – nostra, si quem forte volumus cognosse, primum hoc rogamus, quantum habet, quam locuples est, quantis opibus ac divitiis excellit, neminemque existimamus habere prudentiam aut praestare ingenio, praeter hos homines, qui magnis largitionibus et ambitiosis sumptibus sese ampliores clarioresque demonstrant. Quo fit, ut quaestum pro innocentia, pro virtute divitias, pro sapientia aurum habeant. Quod ab ipsis Academicis probatur, qui divites plerumque malos esse referunt atque aliis perniciosos, quoniam ceteros omnes despiciunt cum ad auri fulgorem, quasi ad veram felicitatem, omnem vitae cursum atque industriam dirigunt ». Hactenus Canaccius. Qua in re Euripidis poëtae carmen adscribendum est, quod ab eo sub avari divitis persona refertur :
« Sine me vocari pessimum, ut dives vocer.
An dives, omnes quaerimus, nemo, an bonus.
Non quare et unde, quid habeas tantum rogant.
Ubique tantus quisque, quantum habuit, fuit.
Quod esse nobis turpe sit, quaeris ? : nihil.
An dives optem vivere, aut pauper mori.
Bene moritur quisquis moritur, dum lucrum facit.
Pecunia ingens generis humani bonum,
Cui non voluptas matris aut blandae potest
Par esse prolis, non sacer meritis parens.
Tam dulce si quid venit in vultu micat,
Merito illa mores caelitum atque hominum movet ».

In his Euripides praedivites homines, eorumque insolentiam pereleganter accusat, quorum inanis gloria est et bracteata felicitas, ut ab Annaeo Seneca scribitur.

LIBER XXV - Caput X.

De oraculis quae ederentur in Dodone ex sonitu pelvium, et Ausonii poëtae carmen expositum.

In epistola poëtae Ausonii leguntur hi versus ad Paulinum :

« ... nec Dodonaei cessat tinnitus aheni,
Ad numerum quoties radiis ferientibus ictae
Respondent dociles moderato verbere pelves ».

In quibus Paulinum ipsum arguit nimii silentii, cum omnia quidem animantia, ut inquit, vocem aliquam emittant, nihilque sit a natura constitutum, in quo non reddatur aliquis sonitus, ut in sistro, cymbalis, ac pelvibus Dodonaeis. Ut autem hoc intelligatur de sonitu Dodonaeo, legendi sunt Graeci auctores, qui morem fuisse referunt ut vaticinantes mulieres ad quercum agerent, quae in urbe Dodone erat. Qui vero ad capiendum responsum ingrederentur, protinus moveri quercum, ac sonitum fieri credebant. Ibi enim statua visebatur virgam ferens, qua lebetem, qui prope aderat, percutiebat. ex quo responsum (ut inquit Ausonius) moderatis ictibus pelves referrent. Hinc a P. Vergilio Dodonaei lebetes dicuntur. Hoc ipsum de responsis Dodonaeis per sonitum, cum locis multis apud Graecos exponitur, tum in Suidae collectaneis. Ausonius pelves posuit, quos Graeci lebetes nominant. Quod idcirco notandum fuit, quoniam epistola haec Ausonii a paucissimis adhuc legitur. Nec sunt referenda hoc loco, quae Herodotus atque alii scribunt de Dodonaeis columbis et oraculis, quoniam nihil fere pertinent ad explicandum Ausonii carmen.

LIBER XXV - Caput XI.

Quid sit "sonticus morbus" in legibus decemviralibus et "causa sontica", quove significatu accipiendum sit "sontire" verbum ex sententia iurisperitorum.

Sextus Caecilius et alii veteres iurisperiti (qui XII Tabulas interpretati sunt) morbum "sonticum" pro vehementi et gravissima aegritudine acceperunt, Cassius vero et Venuleius, ut in Pandectis habetur, pro iusto et perpetuo "sonticum" exponunt, quod alicui rei gerendae impedimento est, proindeque in militaribus decretis non tenebatur is esse iureiurando astrictus, qui sontico morbo esset affectus ; quod apud auctorem Cincium observavit Gellius. Iurabant enim milites, qui scripti erant, se affuturos pro voluntate et imperio consulis, nisi harunce causa aliqua intercessisset, hoc est : funus familiare, feriae denicales calendaeque, quae non eius rei ergo in eum diem collatae sint, quo is eo die minus ibi esset, morbus sonticus auspiciumve, quod sine piaculo praeterire non liceret, sacrificiumve anniversarium.
Quae verba in Atticis Noctibus depravata sunt. Caius Plinius est auctor, eius lapidis suffitu, qui gagates vocatur, morbum sonticum et virginitatem deprehendi, definitumque est a Marco, iuris civilis legumque peritissimo, qua in re sonticus morbus a febri differat, cum de habendis probandisque iudiciis disserit. Apud poëtam Naevium sontica causa pro iusta et legitima exponitur : « Sonticam esse oportet causam, quamobrem perdas mulierem ». Elius Stilo "sonticum" existimavit pro noxio dictum. Unde "sontes homines" pro obnoxiis et deperditis, et "sontire" verbum, ut refert Pompeius, pro eo quod est in aliqua re obesse et graviter nocere. Quae tamen vox, propter nimiam antiquitatem atque insolentiam, magis intelligenda est quam usurpanda, ne illorum ingenia scribenda imitemur, qui suis ineptiis ac frivolis affectationibus impudentissime contaminant latinam eruditionem. De hoc ipso morbo et Perottus Sipontinus diligenter multa perquisivit, ne videar eius viri studium contempsisse, qui de omnibus quidem litteris est optime meritus.

LIBER XXV - Caput XII.

De nominibus et potestate deorum apud veteres, et quam inanis ac futilis eorum supertitio foret, copiose enarratum.

Marcus Varro et alii veteres complura diligenter quaesierunt de Romanis diis eorumque potestate. Nos hoc loco brevi adnotatione quaedam colligemus, ut facilius agnosci atque intelligi possit quam frivola, inanis ac prorsus ridicula fuerit eorum superstitio. Quae res illorum studium atque commentarios instruere et adiuvare poterit, qui de antiquorum sacris atque feriis scripserunt. Auspicabimur vero a diis maioribus et quasi patriciis, deinceps ad alios accedemus.
Iupiter, quem optimum maximum dixerunt, pro sublimi aethere acceptus est, in quo allegorice potestatem totius luminis intellexerunt ; unde Lucetius, Diespiter, Elicius, Fulminator et Feretrius vocatur. Iuno pro aëre, quod elemento superiori subditus sit, et ob id Lucinam, Fluonam, Hecaten, Matrem et Dianam nominarunt. Neptunus ad maria, Pluto refertur ad terram, eosque cum suis coniuginibus Salacia et Proserpina componunt. In focis domesticis Vesta collocatur ; in fabrorum fornace Vulcanus, quibus ignea fere atque fervidiora (ut inquit Varro) conveniunt. Sic enim de Vesta in antiquis legibus :
«Virgines vestales ignem foci publici sempiternum custodiunto.
Publice et privatim modo rituque agunto ».

In vaticiniis atque divinationibus Apollo, cuius numen atque egregia potestas cum ab aliis multis, tum a Vectio Praetextato describitur in coenis Macrobii. In emundis vendundisque mercimoniis Mercurius, cuius festa ob id a mercatoribus magno cultu servata sunt. In Iano rerum principia ianitores, portitores, messores ac terminatores ; eumdem pontifices multis variisque nominibus vocant, ut Geminum, Bifrontem, Quadrifrontem, Patrem Quirinum, Junonium, Clusium et Patulcium. In saliari carmine deus deorum est appellatus. In Saturno tempora et aetates, cui sarculorum insitiones, pomorumque eductiones et omnem agri colendi disciplinam tribuunt. Quo nomine a Romanis etiam Stercutius creditur dictus, ut est auctor Praetextatus, quod ab eo sit inventum, ut in stercorandis agris foecunditas adderetur. Martem et Bellonam ad conflictus et caedes referunt ; Cererem cum suo Triptolemo ad frumenta et segetes ; Liberum ad vites et vineas, quem Bacchum, Bromium, Lenaeumque dixerunt ; Dianam ad lucos, nemora et silvas ; Minervam seu Palladem ad ingenia, disciplinas et artes ; quam Cicero etiam inter patrios deos et urbis custodes locat. Hactenus de diis maioribus. Plebeii et ignobiles ingentem turbam ac infinitum quasi agmen conficiunt, ut nihil prope inveniatur in officiis vitae mortalium quin ad aliquod numen retulerint, qua in re probant quam ridiculae vanitati honores dicarent.
In his quae ad hominum vitam educationesque pertinent, Statilinum, Statanum, Fabulinum, Vagitanum, Pilumnum, Picumnum, Cuniam, Levanam, Ruminam, Edulicam, Potinam, Carnam ; Statilinum et Statanum, quod eo tempore pueris praesideant cum standi et consistendi potestatem habent ; Fabulinum et Vagitanum, cum fandi ac vagiendi auspicium esset ; Picumnum vero et Pilumnum pro diis coniugalibus acceperunt, in quorum aede lectisternia parabantur, unde pueris vitae praesidium foret, ut a Marco Varrone traditum est. Cuninam, cum in cunis agerent ; Levanam, cuius ope de terra sublevarentur ; Ruminam quod exugentibus opem ferret ; nam veteres rumam pro mamma acceperunt, unde subrumi agni, atque ficus ruminalis apud auctores nobiles ; Edulicam et Potinam, quod escam atque potiones exhibeant ; Carnam, quod humanis vitalibus praeesset, cui sacrum in caelio monte constitutum fuit ; Volupiam quoque et Libentinam, propter voluptates et libidines.
Ad officia hominum Adeonam, Abeonam, Volunam et Volunum ; Vacunam praeterea et Fessoniam, propter vacantes et fessos. Hinc apud Horatium Vacunae templum celebratur. Pelloniam, ad hostes depellendos ; Agenoream, Strenuam et Stimulam, quod excitarent ad agendum, et excitatos stimularent ; Numeriam ad numeros ; Quietam ac Murcidam, propter quietem ac desidiam, quoniam murcidos – ut ait Pomponius – pro desidiosis atque ignavis habuerunt. Cuius templum in Aventino fuit, ob eamque causam, ut creditur, Murcus est appellatus ; Virtutem praeterea, Mentem, Honorem, Fidem, Victoriam, Pietatem, Concordiam pro diis statuerunt, ut omittamus Metum, Spem, Pallorem et Febrem, cuius aedes in palatio collocatur ; in morbis Angeronam, Orbonam, Prosam et Postuertam, quibus templa constituerunt, ut quisque praecipue illos coleret quorum auxilio magis egeret ; tanta est ambitiosae mortalitatis socordia ; Sentiam dicendis sententiis, Consum consiliis praeposuerunt. Unde Consualia, feriae publicae, et in circo ludi ad aram Consi, propter raptum Sabinarum. Carmenta ad fata, Camoenae ad cantus relatae sunt, quarum aedes in regione Urbis, quae porta Capaena dicitur.
Vitunus et Sentinus, ad vitam et sensus. In coniugiis quoque, menstruis, partu et funeribus deos confinxerunt, ut Silvanum, Deverram, Intercidonem, Domiducum, Domicium, Manturnam, Virginensem, Subigum, Premam, Partundam, Populoniam, Menam, Tellumonem, Rusonem, Orcum, quem dixerunt etiam Quietalem et Neniam, cuius templum fuit extra portam Viminalem. Ad frumenta et segetes Segetia, Seia, Tutulina, Proserpina, Nodinus, Volutina, Patelena, Hostilina, Flora, Lactucina, Matura, Runcina, Rubigus, Averruncus et Spinensis. Segetia, cui segetes ipsae commendantur ; Seia, quae satis frumentis opitulatur antequam e solo existant ; Tutulina, collectis atque reconditis ; Proserpina, germinantibus ; Nodinus, geniculis et nodis culmorum ; Volutina, involucris illis folliculorum ; Patelena, cum patescunt folliculi ut spica exeat ; Hostilina, cum segetes novis aristis coaequantur, quoniam veteres "hostire" et "hostimentum" dixerunt pro exaequatione ; Floram, Lactucinam et Maturam vocarunt, quoniam florentibus, lactentibus, maturescentibus praesidio sint ; Rubigum, ne contrahant rubiginem, qua interdum segetes occupantur ; Averruncum, ne averruncari ulla tempestate aut convelli possint ; Runcinam, ad runcationes ; Spinensem, propter spinas et vepres ; Pomonam, propter poma, quam magna religione coluerunt ; unde pomonales flamines, et sacra in pontificum commentariis tradita ; Fructesam, propter fructus ; Aesculanum et Argentinum, ab aere et argento. Quocirca divus Augustinus, ut eorum dementiam illuderet, Aurinum quoque adiecit.
Ad agros et latifundia, Rurinam deam ruri tribuerunt ; Collinam collibus, Valloniam vallibus, Jugatinum montium iugis, Forulum, foribus ; Cardam, cardinibus ; Limentinum et Terminum, limitibus et terminis, unde Terminalia sacra in pontificum fastis relata ; Palem, pastoribus, Empandam, paganis ; Arculam, arculis et capsulis ; Lavernam, furunculis, qui ob id, ut puto, laverniones vocati sunt ; Fornacem, fornacibus, et hinc fornacalia sacra farris torrendi gratia. Praetereo Nundinam, Tanagream, Allocutium, Antevortam, Matutam, quae Leucothea dicitur ; Larundam, Monetam, Februum, Furinam, Fidium, Larentiam, Mutinum, Alburnum et Inuum, seu Panem cum sua canna ; Maiestam quoque Cloaciniam, Veniliam et Maniam, in cuius honore Compitalia essent constituta ; Opemque consivam, Bonum eventum et Vertumnum, qui Hetruriae deus existimabatur. In qua deorum colluvione agnoscuntur urbani, rustici, militares, agrestes, patricii, opifices, funerarii, coniugales, desidiosi ac frumentarii. De quibus accuratissime scriptum est a Marco Varrone in libris de rebus divinis, quos ad Caium Caesarem misit. Nos Augustinum in his, Tertullianum, Lactantium, et alios complures secuti sumus, qui ex Varronis thesauris talia collegerunt. Sic autem scriptum fuit in antiquis legibus de ipsis diis :

Ollos divos, qui caelestes semper habiti, colunto ;
Ollosque, quos in caelum merita vocarunt,
Herculem, Liberum, Aesculapium, Castorem, Pollucem, Quirinum ;
Et ollis, propter quae datur homini ascensus in caelum,
Mentem, Virtutem, Pietatem, Fidem, delubra sunto.
Nec ulla vitiorum sacra solemnia faciunto,
Certasque fruges certasque baccas publice libanto.

Quae veterum flagitia ineptamque superstitionem auctores nostri, prolato crucis vexillo, sic deiecerunt, ut ipsam quidem veritatem non tantum e Cleanthis puteo extraxerint, sed ad communem omnium utilitatem super montem (ut inquit Hieronymus) collocaverint.

ADMONITIO OPERIS AD LEGENTES.

Absoluta sunt ad hunc diem volumina XXV de Honesta Disciplina, in quibus plurimum diligentiae ac laboris posui, quo magis prodessem ceteris et meo nomini consulerem in tanta studiorum varietate. Et erunt haec velut subsidia quaedam, quibus memoria reddi instructior possit atque locupletior in his omnibus, quae ad usum vivendi eruditionemque antiquitatis pertinere videantur. Neque posthac defuturi sumus incepto operi iuvandi bonorum ingenia, quoniam semel huic militiae nomen dedimus, nec licet a signis decedere aut aciem refugere. Edentur paulo mox libri complures, quos inscripsimus Epistolicarum responsionum. Nam docendo, vigilando et scribendo magis cupio fatigari, quam malo otio atque voluptatibus – ut plerique faciunt – animum depravare ; in ea praesertim civitate, in qua ambitio pro virtute, pro modestia improbitas, eruditio pro desidia habetur. Satis autem mihi futurum est, si consenescere in hoc nostro otio licuerit, atque vitae reliquum disponere, ut omnes facile intelligant nullo modo me defuisse praeclaro instituto bonarum disciplinarum, quod ab ineunte aetate suscepi. Et quoniam decet agentem negotium posteritatis potius bonis advigilare, quam multis ; ea potissimum ratio me monuit, ut me ipsum probarem liberalibus studiis, quam ut infami ambitu, pravisque artibus laudem nominis atque gloriam quaerem. In his vero commentariis legem hanc volumus esse adscriptam e sacris eleusinis, quae plebis inertiam profanumque vulgus longe arceat, quoniam paulo ante experti sumus, nihil magis obesse probis ingeniis atque optimis institutis quam rudem imperitorum audaciam, quae nullo quidem iudicio aut ratione, sed inscitia atque libidine, omnia expendit. Quod sicubi de veterum diis ac religione, ut fit, disserui, hoc ipsum propterea factum a nobis, ut litteris humanioribus consuleremus. Neque renovare quicquam volumus, aut eam supertitionem probare, ut quidam temere obloquuntur, quam non modo reieci ut vanam et improbam, sed ut nefariam flagitiosamque locis multis coargui.

   Legis cautio contra ineptos criticos :
« Quoi legent hosce libros mature censunto,
Profanum volgus et inscium ne attrectato ;
Omneisque legulei, blenni, barbari procul sunto.
Qui aliter faxit, is rite sacer esto ».


Auctoris protestatio.

Illud in calce operis addimus, Petrum Crinitum in his commentariis nihil omnino approbare, nisi quod a Romana tantum ecclesia decretum atque assertum fuerit ; ne quis maiore audacia quam iudicio ad maledicendum atque obtrectandum rapiatur.